Τo DΝΑ αποκαλύπτει πως οι Ευρωπαίοι είμαστε όλοι παιδιά μιας «μαύρης μάνας»
Η πρόοδος της γενετικής έχει εφοδιάσει με νέα εργαλεία τους επίδοξους φυλετικούς ιχνηλάτες. Με «λαγωνικό» το μιτοχονδριακό DΝΑ αναζητούν τις ρίζες των σύγχρονων ανθρώπων στα βάθη της ιστορίας.Μέσα στο χάος των θεωριών που διατυπώνονται ωστόσο ένα μοιάζει σίγουρο: όλοι είμαστε παιδιά μιας αφρικανής Εύας
Είπαν ότι αυτή η οικονομική κρίση μπορεί να παραλληλιστεί μόνον με εκείνη του 1929. Οντως. Αλλά υπάρχουν και ακόμη χειρότεροι παραλληλισμοί: Η εσωστρέφειά μας έχει αρχίσει να θυμίζει την ψύχωση του Μεσοπολέμου. Χαρακτηριστική είναι η απότομη αύξηση των ιστολογίων του Διαδικτύου που ανταλλάσσουν «επιστημονικά επιχειρήματα» υπέρ του ενός ή του άλλου «ανώτερου έθνους». Βέβαια, η ανοιχτή πληγή του ονόματος της «διπλανής πόρτας» δίνει τροφή σε τέτοιες αντιπαλότητες εδώ και χρόνια, αλλά την τελευταία δεκαετία το θέμα πήρε νέες προεκτάσεις: Μετά την εξάντληση κάθε ιστορικού ή ιστορικοπλαστικού επιχειρήματος, τον λόγο πήρε η... γενετική. Τη μια στιγμή, ένα σκοπιανό ιστολόγιο παραπέμπει σε γενετική έρευνα των Ισπανών Αrnaiz-Villena Α., GomezCasado Ε. και Μartinez-Laso J., του 2002, για να αποδείξει ότι το DΝΑ των Μακεδόνων διαφέρει από εκείνο των νότιων Ελλήνων. Την άλλη, ένας ημέτερος απαντά ότι η μικρή διαφορά είναι ποσοστιαία εύλογη λόγω της μακρόχρονης συνύπαρξης με Σλάβους. Λίγο μετά, σε άλλο ιστολόγιο, ένας έγχρωμος από τις ΗΠΑ χρησιμοποιεί την ίδια μελέτη για να διακηρύξει ότι οι Ελληνες ήταν αρχαιόθεν... μαύροι. Κάποιος από τον Καναδά τού απαντά ότι στηρίζει τις ελπίδες του για αφρικανικό Παρθενώνα σε βλακείες, καθ΄ όσον ο αιματολόγος Αrniez-Villena βασίστηκε σε συγκρίσεις αντιγόνων της επιδερμίδας (ΗLΑ) και όχι μιτοχονδρίων mtDΝΑ ή χρωμοσωμάτων-Υ! Τελικά... τι συμβαίνει; Τι σημαίνουν όλοι αυτοί οι όροι, πόσο ισχυροί είναι ώστε να ξαναγράψουν την ανθρώπινη ιστορία και, ακόμη περισσότερο, πού μπορούν να μας οδηγήσουν εν όψει γενικευμένης ανασφάλειας;
Η πικρή ιστορία του ρατσισμού
Φθάσαμε στο 1758, τότε που ο πατέρας της επιστημονικής ταξινόμησης, ο Κάρολος Λιναίος (Carl Linnaeus), πρωτόγραψε στο βιβλίο του Systema Νaturae τη λέξη «Ηomo Sapiens». Η... φαγούρα για το ποιος ήταν ο καλύτερος γιος του Σοφού Ανθρώπου ξανάρχισε. Η θεωρία του Δαρβίνου για την εξέλιξη των ειδών, ενώ αποκαθήλωνε τον άνθρωπο από τον θώκο του ρυθμιστή της ζωής στον πλανήτη και θα έπρεπε να μας διδάξει την ταπεινότητα, συνέβαλε αντίθετα στην αναζωπύρωση μιας αναζήτησης «ευγενών ριζών». Η εθνογένεση που προέκυψε από τους ναπολεόντειους πολέμους ήταν το κατάλληλο έδαφος για μια τέτοια καλλιέργεια. Την πικρή σοδειά της γευτήκαμε οδυνηρά στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους του 20ού αιώνα. Αλλά, επειδή προφανώς το δις εξαμαρτείν δεν φτάνει για να γίνουμε σοφοί, ο ρατσισμός απέκτησε τη θεωρητική του βάση το 1963, όταν ο Κάρλτον Κουν (Carleton Coon) όρισε τις ράτσες- τα υποείδη του ανθρώπινου είδους- στο βιβλίο του «Τhe Οrigin of Races».
Γενετικά εργαλεία φυλετικών διακρίσεων
Καθ΄ όσον «ουδέν κακόν αμιγές καλού» και τούμπαλιν, η πρόοδος της επιστήμης έδωσε τους ανθρωπολόγους νέα εργαλεία για τη μελέτη των «ανθρωπίνων υποειδών». Συγκεκριμένα, η συγκρότηση του κλάδου της γενετικής με την αρωγή της επεξεργαστικής ισχύος των υπολογιστών, επέτρεψε την ανάγνωση των 3 δισεκατομμυρίων μονάδων πληροφορίας (bits) που έκρυβε το σώμα του ανθρώπου. Το περίφημο ανθρώπινο γονιδίωμα- το DΝΑ- έχει μέσα του δύο φορείς γενετικών πληροφοριών. Το πρώτο είναι το ένα από τα δύο χρωμοσώματα που καθορίζουν το φύλο του ανθρώπου, το χρωμόσωμα-Υ. Μέσα στον πυρήνα του υπάρχει το ΥDΝΑ, μια «ταυτότητα» που κληροδοτείται από τον πατέρα στον γιο. Το δεύτερο είναι το μιτοχονδριακό DΝΑ (mtDΝΑ), που βρίσκεται στον «χυλό» που περιβάλλει τον πυρήνα των κυττάρων. Μεταδίδεται μόνο από τη μητέρα. Για λόγους που έχουν να κάνουν με τις συνθήκες της ζωής, οι δύο αυτοί φορείς πληροφοριών υφίστανται μεταλλάξεις στο πέρασμα του χρόνου, που κληροδοτούνται στους απογόνους. Οι μεταλλάξεις αυτές είναι πολυμορφισμοί, που χρησιμεύουν ως «γενετικοί δείκτες». Οι επιστήμονες τους ομαδοποιούν σε «απλότυπους» (haplotypes), προκειμένου να εξάγουν το «δακτυλικό αποτύπωμα» μιας εθνικής ταυτότητας από τη γενετική σκοπιά, χωρίς βέβαια την πολιτισμική της διάσταση που εισήγαγαν οι Ελληνες. Οπως είχαμε αναφέρει σε προ δύο ετών αντίστοιχο άρθρο μας (7 Μαΐου 2006), από τα 3 δισεκατομμύρια χημικά ζεύγη του DΝΑ το 99,9% είναι κοινό σε όλους τους ανθρώπους. Μένει εκείνο το 0,1% που διαφέρουμε για να μας διηγηθεί τις ξεχωριστές μας ιστορίες, ανά φυλή, ανά οικογένεια και ανά άτομο! Αλλά η διαφύλαξη του προγονικού γενετι κού υλικού των γυναικών στο mtDΝΑ επέτρεψε στους επιστήμονες να βρουν την κοινή μητέρα όλων μας: Ηταν Αφρικανή- πιθανότατα από τη γειτονιά του τεκτονικού ρήγματος του Κέρατος της Αφρικήςκαι έζησε πριν από 150.000 έως 200.000 χρόνια.
Η Εύα και οι κόρες της
Η θεωρία μιας τέτοιας «μιτοχονδριακής Εύας» πρωτοδιατυπώθηκε από τους Cann, Wilson και Stoneking το 1987, και υποστηρίχθηκε με νέες αναλύσεις από τον καθηγητή Ανθρωπογενετικής στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης Μπράιαν Ζάικς (Βryan Sykes) το 1998. Ο Ζάικς εντόπισε και τις 36 «απογόνους της Εύας», από τις οποίες οι επτά έγιναν οι μητέρες όλων των Ευρωπαίων. Η «προγιαγιά των Ελλήνων»- που τη βάφτισε Ούρσουλα- ήταν η αρχαιότερη των επτά και χαρακτηρίζεται από τον «Απλότυπο U». Μετανάστευσε στην Ευρώπη πριν από 45.000 χρόνια περίπου και... εγκαταστάθηκε στους Δελφούς! Οι απόγονοί της έφθασαν ως τη Βρετανία και τη Σκανδιναβία, αλλά και τη Βόρεια Αφρική, την Αραβία, τον Καύκασο και... την Ινδία.
Σύμφωνα με το βιβλίο του Ζάικς «Τhe Seven Daughters of Εve», ένα ποσοστό 11% των τωρινών Ευρωπαίων είναι απευθείας απόγονοι της «Ούρσουλας». Ιδιαίτερου ενδιαφέροντος για τους Ελληνες είναι και μια άλλη «κόρη της Εύας», η «Τζασμίν» - «Απλότυπος J»- που γεννήθηκε στη Μέση Ανατολή και οι απόγονοί της ήταν αυτοί που έφεραν στην Ελλάδα και την Ευρώπη την «αγροτική επανάσταση», πριν από 8.500 χρόνια περίπου. Σήμερα, απόγονοί της θεωρούνται το 12% των Ευρωπαίων. Η θεωρία του Ζάικς αμφισβητήθηκε έντονα πριν και μετά τη χαρτογράφηση του DΝΑ, το 2000, αλλά χάρη στις αναλύσεις των στοιχείων από υπερυπολογιστές επαληθεύθηκε, το 2002.
Αυτό που άλλαξε από το δημοσίευμά μας του 2006 έως σήμερα είναι η πληθώρα παραγωγής νέων γενετικών μελετών και, αναπόφευκτα, η μεγιστοποίηση της πολιτικής εκμετάλλευσής τους από τους εθνικά «μη προνομιούχους» του πλανήτη. Προκειμένου να ξεχωρίσουμε το επιστημονικά αποδεκτό από το εθνικιστικά προβεβλημένο, θα συνοψίσουμε τα νεότερα ευρήματα.
Οut of Αfrica
Ενα εξάμηνο αργότερα, στις 19 Ιουλίου 2007, δημοσίευμα στο περιοδικό «Νature» έδινε το τελικό χτύπημα στους αμφισβητίες της αφρογένεσής μας: Το ερευνητικό ίδρυμα βιοτεχνολογίας και βιολογικών επιστημών (ΒΒSRC) του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ μελέτησε τη γενετική ποικιλότητα των ανθρωπίνων πληθυσμών παγκοσμίως και σύγκρινε τις μετρήσεις των 6.000 προϊστορικών κρανίων που έχουν βρεθεί. Αυτό που βρήκε ήταν πως η γενετική ποικιλότητα μειωνόταν όσο απομακρυνόμασταν από την Αφρική. Ακόμη ο αριθμός των κρανίων μειωνόταν επίσης αναλογικά με την απόσταση από τη ΝΑ Αφρική. Δηλαδή, συνέβη το απόλυτα φυσιολογικό ο πληθυσμός των μεταναστών να μειώνεται όσο μάκραινε η εμβέλεια μετανάστευσής του (άρα και τα εμπόδια) από τη μητρώα γη. Και όλες οι «αντιστροφές της πορείας» έδειξαν ότι αυτή η γη δεν ήταν άλλη από τη ΝΑ Αφρική- ναι,σωστά παρατηρήσατε,τα μέρη καταγωγής του Ομπάμα...
Κλιματική αλλαγή και εξάπλωση του ανθρώπου
Συμπλήρωμα αυτής της μελέτης υπήρξαν δύο άλλες, που δημοσιεύτηκαν στις 22 Φεβρουαρίου και στις 13 Μαρτίου 2008, στα περιοδικό «Science» και «ΡLoS Οne» αντίστοιχα. Σε αυτές, όχι μόνον προσυπογραφόταν η αφρικανική μας προέλευση αλλά καταδεικνυόταν η σχέση των Γιακούτ της Σιβηρίας με τους ιθαγενείς της Αμερικής: Οι γνωστοί μας Ινδιάνοι είναι απόγονοι έξι γυναικών, που έμεναν με τη φυλή τους στη βυθισμένη σήμερα «Βεριγγεία» και διάβηκαν το στενό μεταξύ των δύο ηπείρων την εποχή που οι παγετώνες είχαν επεκταθεί πολύ νότια (20.000 χρόνια πριν από σήμερα). Επειτα, στις 30 Αυγούστου 2007, δημοσιεύτηκε μία ακόμη ενδιαφέρουσα έρευνα, η «Desert speleothems reveal climatic window for Αfrican exodus of early modern humans», του Ηebrew University, Ιnstitute of Εarth Sciences. Σε αυτήν, σπηλαιολογικές αναλύσεις κατέδειξαν ότι μια κλιματική αλλαγή εξώθησε στη μετανάστευση των προϊστορικών προγόνων μας. Συγκεκριμένα, κατά τη χρονική περίοδο 140.000-110.000 ετών πριν από την τωρινή εποχή, η έρημος του Σινά είχε γίνει... πράσινη από τις βροχοπτώσεις. Οπότε μια τολμηρή ομάδα πιονιέρων που έψαχνε νέα πατρίδα βρήκε μια «Γη της Επαγγελίας». Το γιατί και πώς ξεριζώθηκαν από την κοιτίδα τους δεν ήταν σαφές, αλλά μια πρόσφατη μελέτη («Αccelerated genetic drift on chromosome Χ during the human dispersal out of Αfrica», Νature Genetics, 2008) ανέλυσε τις μεταλλάξεις, τόσο στα χρωμοσώματα Χ όσο και στα μη προσδιορίζοντα το φύλο χρωμοσώματα, και αποφάνθηκε ότι στην ομάδα αυτή πλεόναζαν οι άνδρες. Αυτό το στοιχείο συμφωνεί με την ανθρωπολογική θεωρία ότι οι μικρής εμβέλειας μεταναστεύσεις των ομάδων θηρευτών γίνονταν από γυναίκες, ενώ οι μακράς ακτίνας από άνδρες.
Τέλος, στις 3 Νοεμβρίου 2008 μία ακόμη απόδειξη προστέθηκε στο ότι αφήσαμε μια αφρικανική Εδέμ: Μια ομάδα αρχαιολόγων του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης κατάφερε να χρονολογήσει λίθινα εργαλεία, που είχαν βρεθεί στο Λεσόθο και στη Νότια Αφρική, στα 60.000 χρόνια πριν από σήμερα. Μάλιστα, ένα από αυτά τα ευρήματα φαίνεται ότι είναι εξάρτημα βέλους, οπότε η δυνατότητα αποτελεσματικής θήρας πάει πολύ παλαιότερα απ΄ ό,τι νομίζαμε και... ενισχύει τη μεταναστευτική ικανότητα των προγόνων μας ακριβώς λίγο πριν η «Ούρσουλα» ξεκινήσει για τους Δελφούς.
Χρωμοσώματα και εθνικισμός
Αν όλες αυτές οι πρόσφατες αποκαλύψεις συμπλέουν στο ότι οι εκτός Αφρικής άνθρωποι, τουλάχιστον, έχουμε γενετικά την ίδια μάνα- και αυτή Αφρικανή-, προς τι το μίσος και ο σπαραγμός για το αν ο χ τωρινός κάτοικος του πλανήτη έλκει πραγματικά την καταγωγή από τον ψ πρώην νοικοκύρη της γειτονιάς του;
Η απάντηση είναι βεβαίως αρμοδιότητα των κοινωνιοψυχολόγων, αλλά εμείς μπορούμε να εντοπίσουμε κάποια από τα ερεθίσματα που τροφοδοτούν αυτόν τον άοκνο εθνικισμό. Πρόκειται, πολύ απλά, για τις αναπόφευκτες παρενέργειες της συνδρομής της γενετικής στο έργο των αρχαιολόγων και των ιστορικών. Τρανταχτό δείγμα ενός τέτοιου συγκερασμού μάς δίνει η μελέτη του γενετιστή Στίβεν Μπερντ (Steven C. Βird), που θα τη βρείτε στη διαδικτυακή διεύθυνση www. jogg. info/ 32/bird. pdf/. Εκεί αναλύεται το παράδοξο της εύρεσης στην Αγγλία απλότυπων που προσιδιάζουν σε περιοχή των Βαλκανίων. Επειτα από ένα πολύ ενδιαφέρον κοσκίνισμα στοιχείων γενετικής, αρχαιολογίας και ιστορίας, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το «μπόλιασμα» οφείλεται στους Θράκες του ρωμαϊκού Θέματος της Μοισίας, που συμμετείχαν ως λεγεωνάριοι και ιππείς στα στρατεύματα κατοχής της νήσου, από τον 1ο έως και τον 3ο αιώνα μ.Χ. Το πολύ ενδιαφέρον για εμάς είναι ότι αποφαίνεται έμμεσα και για την προέλευση των τωρινών Σκοπιανών, Αλβανών, Ρουμάνων και Αρμάνων (Βλάχων): υπήρξαν στην πλειονότητά τους γενετικοί απόγονοι των Θρακών, άλλοι πλήρως εκλατινισμένοι (Ρουμάνοι και Βλάχοι) και άλλοι μερικώς (Αλβανοί, Δαλματοί και Σκοπιανοί).
Μια «εξ αγχιστείας συγγενής» μελέτη της προαναφερθείσας ήταν και εκείνη που δημοσιεύτηκε στις 18 Οκτωβρίου 2006 (www. nature. com/ejhg/journal/v15/n1/full/520 1726a. html), από ερευνητές του Ισλαμαμπάντ, των πανεπιστημίων Κέιμπριτζ και Στάνφορντ, και του Λαϊκού Νοσοκομείου της Αθήνας (Μυρτώ Παπαϊωάννου). Εξετάζοντας τους ισχυρισμούς των φυλών Καλάς, Μπουρούσο και Παθάν (Παχτούν) του Πακιστάν, για προέλευση από τους στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, εξέτασαν τα χρωμοσώματα-Υ 952 αρρένων. Εντόπισαν κοινή καταγωγή μόνο σε δύο μέλη της φυλής Παθάν, και αυτή μέσω απλότυπου που αντιστοιχεί... στους Θράκες του Στίβεν Μπερντ!
Το ισχνό αυτό εύρημα- αλλά εύρημα- ερμηνεύθηκε κατά το δοκούν από τους γείτονες, που έστρωσαν «κόκκινα χαλιά» για να υποδεχτούν τους «αδελφούς της Ασίας». Κατά τα ιστολόγιά τους, εκείνοι είναι οι γενετικά άξιοι να τους αγκαλιάσουν, ενώ εμείς είμαστε «τουρκόσποροι». Ομως η καλύτερη απάντηση στον ανούσιο εθνικισμό τους τούς περίμενε στις 6 Νοεμβρίου 2008, στις σελίδες 98-101 του περιοδικού «Νature» (http://dx. doi. org/10.1038/ nature07331): Με μια πρωτόγνωρη σε έκταση ανάλυση γονιδιωμάτων από όλη την Ευρώπη, οι ελβετοί και οι αμερικανοί ερευνητές κατέληξαν ότι τα τωρινά σύνορα της Ευρώπης αντιστοιχούν σε εκπληκτικό βαθμό με τη συγκέντρωση γενετικά όμοιων πληθυσμών, από την αρχαιότητα. Ιδιαίτερα για την πολύπαθη περιοχή μας, είναι ενδεικτικό ότι η «γενετικά εθνική μας ταυτότητα» εντοπίζεται πρώτιστα στη χώρα μας, αλλά και σε όλες τις περιοχές όπου είχαμε τις αποικίες μας (Μεγάλη Ελλάδα, Ιωνία και Βαλκάνια). Παρά τους τόσους επιδρομείς και κατακτητές, τόσο οι νότιοι Ελληνες, όσο και οι Μακεδόνες και οι Θράκες, « είμαστε ακόμη εδώ » - με όποιο κατοπινό διαβατήριο κι αν μας έτυχε.
...Ετυχε να διαβάσω το άρθρο «Εθνη-κράτη και πολυπολιτισμικότητα» (www. archive. gr/modules. php? name=Νews&file=article& sid=237), της Ελένης Λαγουδάκη, από το Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο. Προς το τέλος του, δηλώνει: «Τα έθνη-κράτη πρέπει να αντιληφθούν ότι το πρόθεμα “έθνος” ενέχει οπισθοδρόμηση και είναι ανασταλτικός παράγοντας στη μετεξέλιξή τους προκειμένου να ακολουθήσουν τις επιταγές της σύγχρονης εποχής». Δεν το καταλάβαμε τότε, παλιά, όταν μας το έλεγε ο Ρήγας στον Θούριό του. Ισως τώρα, που η κατάρρευση της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας αποζητεί σωτηρία στη «διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς», αντιληφθούμε επιτέλους ότι τα Βαλκάνια είναι ο κοινός μας τόπος .
a.kafantaris@gmail.com
